کتابت قرآن که از آغاز وحی شروع میشود، نخست با مشکلاتی مواجه بوده که اهم آنها بقرار ذیل است:
1-محدودیت دانایان خط، که در مکه جز چند تن آشنائی بخط نداشتند 1 .ولی پس از هجرت بمدینه شمار خطنویسان و منجمله کاتبان وحی فزونی یافت.زیرا پس از پیروزی مسلمانان در جنگ بدر رسول اکرم رهائی اسیران قریش را که میدانستند منوط بآموزش این هنر به ده تن از مسلمانان قرار داد.بدینطریق عده‏ای از مسلمانان با خط آشنا شدند 2 .بعلاوه که در مدینه و اطراف آن بین قوم یهود خط نویسی نسبت بسایر ساکنین نواحی بیشتر رائج بود.و خلطه و آمیزش آنان با مسلمانان سبب شد که جمعی نیز از آنها خط بیاموزند.
2-مسئله کاغذ، زیرا نوشته‏های مرتب و منظم را میبایست بر روی حریر یا بر پوست آهو و بز(پس از انجام اعمال مخصوص)ثبت نمود و این دو کمیاب بود.
اما پاپیروس که نوعی نوشت افراز گیاهی بود و در مصر وجود داشت، در حجاز تا بعد از فتح مصر مورد استفاده مسلمانان نبوده است. 3-گرانی کاغذ، زیرا پس از فتح ایران و ماوراء النهر گرچه کاغذ در نوشت افراز بکار گرفته شد و حتی در زمان هارون مسلمانان خود نوعی کاغذ میساختند، ولی گرانی و کمی آن سبب میگردید که در کتابت صرفه‏جوئی کنند.زیرا تا مدتها کاغذ از چین بایران و سایر سرزمین‏های خلافت شرقی(یعنی متصرفات خلفای عباسی)میرفت.و حتی بعدها که کاغذ در سایر بلاد اسلامی ساخته میشد، کاغذ خانبالیغ شهرت خود را از دست نداد، و میدانیم که خان‏بالیغ همان(کامپو)است که نام پکن پایتخت چین اصلی است.
4-دشواری خط، زیرا معمولا قرآن را بخط کوفی مینوشتند 3 . و حتی پس از رواج خط نسخ تا مدتی نوشتن قرآن بغیر خط کوفی معمول نبود.و حتی بعضی نوشتن قرآن را بغیر از خطی که زمان پیغمبر و صحابه در کتابت قران بکار میرفت حرام میدانستند 4 .
گذشت زمان و گسترش حوزه اسلام بتدریج این محدودیتها را از بین برد.چه مسلمانان باسواد زیاد شدند و حتی در هنر خط استادانی چیره دست پدید آمدند 5 .چنانکه گروهی از آنان به رجاء ثواب به کار نوشتن و کتابت قرآن همّت ورزیدند.
از طرفی با ثروتمند شدن مسلمانان و نیز با رونق صنعت کاغذ سازی و فزونی آن در کشورهای اسلامی مشکلات نوشت افراز از بین رفت و تنها مشکلی که وجود داشت طول مدتی بود که یک نویسنده برای کتابت قرآن کامل میبایست صرف نماید.و لذا کمتر مسلمانی که از هنر خط- نویسی برخوردار بود موفق بنوشتن تمام قرآن میگردید.با اینهمه کسانی را میشناسیم که سرمایه عمر گرامی را صرف نگارش قرآن کریم نمودند. و از این میان کسانی با همت و پشتکار، قرآنهائی را که با زیباترین خط از خویش بیادگار نهادند از صد جلد فزونی یافت.و حتی گاهی شماره قرآنهائی را که به یک کاتب نسبت میدهند مبالغه‏آمیز مینماید.
در شد الازار مینویسد:[انجم الدین محمود قریب هزار مصحف جامع(یعنی تمام و کامل)و غیر جامع نوشت که در دست مردم است‏]. این شخص بسال 750 هجری درگذشته است.
ابن خلکان در کتاب و فیات الأعیان آورده:ابو الفوارس حسین بن علی بن حسین معروف بخازن و کاتب، پانصد نسخه قرآن تمام یا ربع قرآن نوشت.
در مآثر و آثار ضمن شرح حال آمیرزا آقا محمد رضای شیرازی خوش‏نویس گوید:بسا روزها که یکهزار بیت بخط خوش نوشته و تاکنون قریب چهار صد جلد قرآن برنگاشته.
در بین قرآنهای گنجینه پرارج آستان قدس قرآنی بخط سید ضیاء الدین معروف به(خدا)که از کاتبان چیره دست ایرانی است موجود است که این خدای قلم موفق بنوشتن یکصد و دو جلد قرآن شده است.

ظهور صنعت چاپ، وضع کتب و مؤلّفات را عموما و قرآن را خصوصا دگرگون ساخت.چه با تنها نسخه دستنویس کاتبی صدها نسخه منتشر و در دسترس طالبان، قرار میگرفت.خاصه با تحولاتی که در صنعت مزبور اخیرا بعمل آمده است مانند صنعت گراورسازی وافست که حتی از نسخه مطبوع و منتشر شده میتوان هزاران نسخه تکثیر نمود. صنعت چاپ که خود داستانی مفصل دارد، توسط گوتنبرگ(متوفای 1468 میلادی)بسال 1450 ق.اختراع شد.گوتنبرگ نخست کار خویش را با حروفی که از چوب ساخته بود شروع کرد 6 ولی بسال 1445 م از شهر استراسبورک که کار اولیه خویش را در آنجا شروع کرده بود به زادگاه خود(منتز)منتقل شد و طبق قراریکه با یوحنافوست بسته بود با حروفی که از سرب در قالبهای مسی ساخته شده بود تورات را انتشار داد.و این حروف بود که بعدها مورد استفاده مطابع قرار گرفت.
بین سالهای 1453 تا 1455 م پطرس شویفر صنعت حروف‏سازی را تکمیل کرد و اولین کتاب را با حروف تکمیلی خود در سال 1459 چاپ نمود 7 .
بنابراین در(منتز)دو مطبعه وجود داشت.و سپس بسال 1470 ق در رم و بسال 1475 در برسلو و کم‏کم در سایر بلاد مطابعی تأسیس گردید. چنانکه در آخر قرن پانزدهم میلادی تعداد چاپخانه‏های کشورهای اروپائی به دویست مطبعه بالغ گردید 8 .
کتابهائی که در این چاپخانه طبع میشد نوعا با حروف لاتین بوده است.ولی در اواخر سده پانزدهم میلادی مطبعه‏ای توسط یکنفر از علمای یهود با حروف عبری در آستانه وارد گردید.در سال 1551 م. (6)-دائرة المعارف قرن عشرین، فرید و جدی ماده(طبع)
ترجمه عربی تورات را که توسط سعید فیومی انجام شده بود با حروف عبری چاپ نمودند.

بالأخره در اوائل سده 18 م.مطابق 1121 ه در ترکیه عثمانی حروف عربی در کار چاپ مورد استفاده قرار گرفت 9 .
بنابراین ترکیه اولین کشور اسلامی است که برای نخستین‏بار چاپخانه داشته و نیز اولین کشور اسلامی است که از حروف عربی در کار چاپ استفاده نموده است.ولی چنانکه خواهیم دید ایران اولین کشور اسلامی است که قرآن مجید را با حروف عربی در سال 1246 هجری انتشار داد.و اما سبب اینکه در ترکیه با وجود چاپخانه‏های مجهز بحروف عربی، قرآن انتشار نیافته بود آنست که سلاطین عثمانی از این کار رسما ممانعت میکردند(تاریخ الطباعة فی الشرق).
ولی در کشورهای اروپائی از مدتها پیش حروف عربی در کار چاپ مورد استفاده بوده است.چنانکه کتاب الحاوی محمد بن ذکریای رازی بسال 1509 در و نیز«البندقیه»چاپ شده است و همچنین قرآنهائی با حروف عربی که ذیلا می‏بینیم در اروپا انتشار یافته.

اولین قرآنی که با حروف عربی چاپ شده است قرآنی است که بسال 1694 م در هامبورگ منتشر گردید.و سپس در سال 1768 م در لیپزیگ و بسال 1787 م.در پطرسبورگ و نیز بسالهای 1789 و 1790 و 1793
و 1796 و 1798 در همین شهر.
و بسال 1801 م، در غازان.
و بسال 1833 م، در لندن.
و بسال 1836 م، در آلمان.
و بسال 1881 م، در فرانکفورت.
و بسال 1330 ه، مطابق 1911 م در بغچه‏سرا(از بلاد قرم 10 در روسیه).

چاپهائی را که نام بردیم غالبا چاپ حروفی است که معمولا از سرب میریختند و لذا بچاپ سربی مشهور است.با کنار هم قرار دادن این حروف کلمه و سطر تشکیل می‏یابد و آنکاه سطرها صفحه‏بندی شده زیر چاپ قرار میگیرد.اینگونه چاپ هم‏اکنون نیز متداول است.منتهی اخیرا با اختراع دستگاه اینتر تایپ، زحمت حروف چینی(که از حروف ریخته استفاده میشد)از بین رفته.و با ماشین تایپ که به مخزن سرب مذاب متصل است، ماشین‏نویس کار حروف‏چین را انجام میدهد.و یا جدیدتر از آن دستگاههای نوری و کامپیوتری الکترونیک است که با سرعت بسیار امر حوفچینی را (برای چاپ افست)انجام می‏دهند.
باری در نیمه سده سیزده هجری چاپخانه سنگی، گونه دیگری از این فن را در عالم چاپ ظاهر ساخت.در چاپ سنگی خطوط توسط کاتب بر روی کاغذ مخصوصی نوشته میشد و سپس خطوط کاغذ مزبور بر روی سنگ مرمر صافی منتقل میگردید و آنگاه در دستگاه چاپ مورد استفاده قرار میگرفت.
در دائرة المعارف مصاحب می‏نویسد:نخستین مطعبه سنگی بسال 1244 تا 1248 ه.ق.در اصفهان شروع بکار کرد.
در حدود همین سالها در تبریز و شیراز نیز مطعبه سنی دائر گردید.و چنانکه خواهیم دید با تأسیس مطعبه سنگی نوعا قرآن با این چا1 انتشار می‏یافت.زیرا بواسطه رغبت مردم بچاپ سنگی که با خط خوش‏نویسان عصر نوشته میشد و نوعا از غلطهای مطبعی مصون بود، چاپ سربی کم‏کم جای خود را بچاپ سنگی تبدیل نمود.و حقا چاپ مزبور آثار بدیعی را در عالم مطبوعات بوجود آورد که ما نمونه‏هائی از شاهکارهای این نوع چاپ را در مقاله کتب قدیمی چاپی معرفی نموده‏ایم 11 .

اولین قرآنی که با خط نسخ و چاپ سنگی بنظر اینجانب رسیده است بخط خوش استاد ابو القاسم زین العابدین است که بسال 1250 هجری قمری، بقطع جیبی در ایران بچاپ رسیده است.و از این پس بترتیب سنوات این چاپها در بلاد ایران انتشار یاقته 12 و 13 .
بسال 1254 ه.ق بخط محمد حسین اصفهانی به قطع پستی.
بسال 1258 ه.ق بخط میرزا احمد تبریزی به قطع پستی.
بسال 1260 ه.ق مترجم بخط علی بن زین العابدین نوری به قطع پستی بسال 1260 ه.ق بخط محمد حسن گنجوی، به قطع پستی.
بسال 1263 ه.ق بخط عبد الرحیم بن محمد ولی اردبیلی، به قطع پستی بسال 1264 ه.ق بخط ربیع خوانساری، به قطع پستی.
بسال 1265 ه.ق عبد الرحیم بن ولی اردبیلی، به قطع جیبی.
بسال 1266 ه.ق عبد الرحیم تبریزی 14 ، به قطع جیبی.
بسال 1266 ه.ق احمد تبریزی، به قطع جیبی.
بسال 1267 ه.ق محمد علی بن میرزا محمد شفیع تبریزی 15 ، به قطع جیبی.
بسال 1268 ه.ق احمد تبریزی، به قطع پستی.
بسال 1269 ه.ق محمد علی بن میرزا محمد شفیع تبریزی، به قطع جیبی.
بسال 1271 ه.ق محمد بن محمد شفیع خوانساری، به قطع بغلی. بسال 1271 ه.ق احمد بن محمد تبریزی، به قطع جیبی.
بسال 1271 ه.ق محمد صادق حسینی با ترجمه، به قطع وزیری بسال 1272 ه.ق محمد صادق حسینی، به قطع جیبی.
بسال 1273 ه.ق ابو القاسم بن زین العابدین، به قطع؟
بسال 1274 ه.ق ابو القاسم بن زین العابدین، به قطع بغلی.
بسال 1277 ه.ق محمد باقر معروف بکربلائی آقاجان، به قطع پستی. بسال 1277 ه.ق محمد علی تبریزی، به قطع پستی.
بسال 1284 ه.ق محمد صادق بن محمد امین، به قطع جیبی.
بسال 1289 ه.ق ابو القاسم خوانساری، به قطع بغلی.
بسال 1297 ه.ق بخط غلامحسین بن محمد خوانساری، به قطع جیبی بسال 1298 ه.ق بخط محمد علی تبریزی، به قطع بغلی.
بسال 1300 ه.ق بخط غلامحسین بن ملا محمد با ترجمه، به قطع وزیری.
چنانکه می‏بینم این مصاحف تماما قبل از پایان سده‏سیزدهم هجری یعنی قبل از یک قرن نوشته شده است.بیشتر این قرنها در تبریز چاپ شده، بعضی نیز در تهران، و در برخی از چاپها محل طبع ذکر نگردیده، ولی بقرنیه نام کاتب(که تبریزی بوده است)میتوان حدس زد قرآن خط وی در تبریز یا احیانا در پایتخت یعنی تهران چاپ شده است، چه بعید است برای چاپ قرآنی در شهری از نویسنده‏ای که در دیار دیگری بوده است استفاده شود.
قرآنهائی که در بالا معرفی گردیده تماما چاپ سنگی است.ضمنا مصاحف ذیل الأسامی در ایران با چاپ حروفی معّرب انتشار یافته است: بسال 1246 ه.ق از نوع چاپ معتمدی 16 و بقطع وزیری در تهران. بسال 1255 ه.ق بقطع پستی در تبریز.
بسال 1258 ه.ق از نوع چاپ معتمدی و بقطع وزیری بزرگ در تهران. بدون تاریخ طبع، به قطع خشتی، محل چاپ معلوم نیست.
بسال 1270 از نوع چاپ معتمدی و بقطع رحلی، محل چاپ معلوم نیست.

اکنون می‏پردازیم به بعضی چاپهای قدیمی قرآن در سایر کشورها. نخست مناسب است از کار مستشرفین در کشورهای اروپائی و بلاد روسیه تزاری نام ببریم.
چنانکه قبلا نیز اشاره رفت شاید نخستین قرآن چاپی قرآنی باشد که در هامبورگ انتشار یافته است این قرآن باهتمام انگلمان ابراهام و با مقدمه لاتینی وی بسال 1694 م، مطابق 1105 هجری قمری در عالم مطبوعات جلوه نمود 17 و 18 .
دومین چاپ قرآن، بسال 1767 م مطابق 1181 هجری قمری در لیپزیگ از بلاد آلمان انتشار یافت 19 .
سومین قرآن مصحفی است که به نفقه کاترین دوم در پطرسبورگ 20 بسال 1787 م.مطابق 1202 هجری منتشر گردید 21 .
کاترین دوم، ملکه مقتدر روسیه است که در سال 1762 م بسلطنت کشور پهناور روسیه رسید و حدود این کشور را بسط داد و پس از 33 سال سلطنت بسال 1796 م درگذشت.
4-قرآنی است که از روی یکی از مصاحف عثمان 22 که اکنون در تاشکند نگهداری میشود بسال 1905 م مطابق 1323 هجری در سیصد نسخه بقطع قرآن اصلی یعنی 50x65 سانتی‏متر منتشر گردید 23 .اصل این قرآن توسط امیر تیمور از دمشق به سمرقند(که مقر سلطنت وی بوده)منتقل گردید.قرآن مزبور برای مدتی در زمان سلطنت امپراطوری تزاری روسیه به پطرسبورگ که مقّر سلاطین تزار بود، برده شد.و در همین زمان بود که از روی آن نسخی بچاپ عکسی منتشر گردید.که اینک نسخه‏ای از آن در مرکز اسلامی تاشکند نگهداری میشود.و نسخه‏ای نیز در کتابخانه کاخ گلستان تهران موجود است.
و اما اصل قرآن مزبور پس از انقلاب روسیه به تاشکند(مرکز جمهوری ازبکستان شوروی)که سابقا نیز در آنجا بوده است، عودت داده شد.و هم‏اکنون در خزانه‏ای زیر نظر حکومت نگهداری میشود.
5-قرآنی است که بسال 1801 م مطابق 1216 هجری در غازان (از شهرهای روسیه، نزدیک ساحل ولگا)چاپ شضده 6-قرآن چاپ لندن بسال 1833 ق مطابق 1248 هجری قمری 24
7-قرآنی است که باهتمام مستشرق نامی، فلوگل آلمانی بسال 1842 م، مطابق 1258 ق، چاپ شده 25 .فلوگل مقدمه‏ای بر این چاپ نوشته و باضافه نجوم الفرقان یا کشف الآیات گویائی که خود زحمت تنظیم آنرا با شماره‏گذاری آیات عهده‏دار بوده است منتشر ساخته 26 .
این چاپ در سال 1351 هجری شمسی توسط کتابخانه اقبال در تهران افست گردیده و انتشار یافته است.نجوم الفرقان را نیز آقای دکتر دبیر سیاقی بفارسی برگردانیده که مجزی و نیز بضمیمه همین قرآن (چاپ اقبال)منتشر گردیده است.
8-مصحفی است که در روما(رم)بسال 1834 مطابق 1249 هجری طبع شده و نسخه‏ای از آن را در دارالکتب قاهره دیده‏ام.
9-مصحف چاپ قزن(که ظاهرا همان غازان است)در سال 1842 و سال 1853 م، مطابق 1257 و 1270 هجری قمری است که نسخه‏ای از آن دو در کتابخانه آستانقدس موجود است.در این چاپ که با حروف معرب و بقطع وزیری بزرگ چاپ شده است علامت‏های اعشار و اخماس و بعضی وجوه قرائت در کناره صفحات آمده است.
10-چاپ مورخ 1865 م مطابق 1281 هجری قمری که توسط خاورشناس معروف سنت هیلر(متوفای 1885 م)انتشار یافته 27 .
11-چاپ فرانکفورت آلمان بسال 1881 ق، مطابق 1299 هجری قمری باهتمام استاد مولر.
این چاپها تماما حروفی است.و کلاّ قبل از آغاز سده چهاردهم هجری است.ولی بسال 1330 هجری قرآنی بخط نسخ یکی از خوش- نویسان آنزمان 28 (که نامش در پایان قرآن نیامده)در بغچه‏سرا از بلاد روسیه چاپ شده که در بلاد ایران بسیار رائج گردید.قرآن چاپ بغچه‏سرا بواسطه زیبائی خط و کم غلطی و خوبی چاپ و قطع و اندازه مناسب، چاپهای دیگر را تحت الشعاع قرار داد.خاصه که این قرآن در دو قطع (بغلی)برای همراه داشتن و(پستی)برای نگهداری در منازل آنهم با حجم کم(که بر روی کاغذ نازک چاپ شده بود)مطلوب همه‏کس بوده.و حتی در زمانهای اخیر که صنعت گراورسازی در ایران رائج گردید چاپ گراوری این قرآن انتشار و رواج یافت.

امپراطوری عثمانی نخستین کشور اسلامی است که قبل از سایر ممالک مسلمان نشین بایجاد چاپخانه پرداخت.نخستین چاپخانه را یکی از علمای یهود در اواخر قرن پانزدهم میلادی(حدود 35 سال پس از اختراع چاپ)به آستانه وارد نمود.و سلطان با یزید دوم در سال 1485 ق طّی حکمی استفاده از مطبعه را جز برای یهود ممنوع نمود.زیرا این چاپخانه بمنظور چاپ کتب دینی یهود شروع بکار کرد.ظاهرا صدور این حکم بمنظور جلوگیری از نشر کتب دینی یهود بگونه محرف بوده است 29 .
این مطبعه بیش از صد کتاب در علوم و فنون مختلفه به عبری چاپ کرد 30 . و در همین چاپخانه بود که تورات عربی ترجمه سعید فیومی بسال 1551 ق چاپ شده است.
حروف این مطبعه عبری بوده است ولی نخستین مطبعه‏ای که با حروف عربی در ترکیه شروع به کار کرد در اوائل سده هیجدهم میلادی است.
و ظاهرا نخستین قرآنی که در ترکیه با حروف سربی چاپ شده است بسال 1289 هجری قمری در آستانه بوده است 31 .بعدها ترکیه که همچون ایران دارای هنرمندان خوش‏نویسی در خطوط مختلفه و از آنجمله نسخ و نستعلیق بوده است، برای تعمیم استفاده از هنر خوشنویسان چابخانه سنگی دائر نمود.و نخستین قرآنی که با چاپ سنگی در قسطنطنیه انتشار یافت قرآنی است که بسال 1290 هجری بامر وزارت معارف چاپ شده است.و سپس در سال 1293نیز وزارت معارف قرآن دیگری چاپ نمود.و بسال 1299 قرآنی بخط بسیار زیبای استاد شکرزاده انتشار داد.و از آن پس قرآنهای چاپ اسلامبول(چون دیگر ممالک اسلامی) بسیار است.

دیگر از کشورهائی که پیش از کشورهای دیگر مسلمان نشین دارای چاپخانه شدند و در مطابع آن قرآن مجید بچاپ رسیده است، کشور هندوستان است که در آغاز ورود چاپخانه به آن کشور هنوز هند تحت نفوذ انگلستان بود و به دو کشور هندوستان و پاکستان تجزیه نشده بود 32 . اهّم قرآنهائی که تا یکقرن پیش در این دیار چاپ شده است بقرار ذیل است:
چاپ بمبئی در سال 1261 هجری بخط احمد کاشانی(خرم).
چاپ بمبئی در سال 1269 هجری قمری.
چاپ کلکته باهتمام محمد علی کاشانی و با مقدمه فارسی وی در سال 1274 ه.
چاپ کلکته بانضمام تفسیر کشّاف.باعتناء مسیولیس و مولوی خادم حسین و مولوی عبد الحی در سالهای 1856 تا 61 م.مطابق 1277 ه.ق.
چاپ دهلی بسال 1280 ه. چاپ بمبئی بسال 1282 ه. چاپ لکهنو بسال 1299 ه. چاپ لکهنو بسال 1301 ه. چاپ هند بخط ابو طالب میرزا جانی با ترجمه زیر خط بسال 1275 33 .
Jچاپهای مصر:} دیگر از کشورهای اسلامی که در چاپ قرآن سبقت دارد، مصر است.که اولین مطبعه را پس از خروج فرانسویان 34 در بولاق دائر نمود. بولاق نام محله‏ای است در قاهره که در زمان تأسیس چاپخانه در کناره شهر واقع میشد و اکنون جزو شهر است.این مطبعه بسال 1821 میلادی مطابق صفر 1237 هجری شروع بکار کرد و اولین کتاب چاپ بولاق بسال 1238 هجری قمری انتشار یافته است(تاریخ الطباعة فی الشرق ص 148).یعنی پنج سال پس از اولین کتاب چاپ ایران.زیرا اولین کتاب مطبوع در ایران کتاب فتحنامه تألیف قائم مقام است که در سال 1233 هجری بدستور عباس میرزا ولیعهد فتحلی شاه قاجار، توسط میرزا زین العابدین تبریزی در تبریز بطبع رسیده است.(در فهرست کتابهای چاپی مشار 1323 نوشته که اشتباه چاپخانه است).
نخستین قرآن چاپ بولاق مورخ 1281 هجری است و پس از آن در سال 1283 و 1299 نیز قرآن مجید چاپ شده است 35 .
بعدها و مخصوصا در عصر حاضر، مصر یکی از مهمترین ناشران قرآن مجید در بین کشورهای عربی گردید.مخصوصا از لحاظ تنوع چاپهای قرآن و زیبائی تجلید، شاید نخستین کشور ناشر قرآن باشد. بخصوص که ارزانی دستمزد نسبت به سایر کشورهای اسلامی عامل مؤثری در نشر کتب و منجمله قرآن شریف بوده است.چنانکه پاکستان در کشورهای غیر عربی با همان عامل ارزانی چاپ بمانند مصر متنوع‏ترین قرآنها را در عالم مطبوعات عرضه نموده است.
ولی بدون مجامله، کشور ایران چه در قدیم و چه در این عصر، نفیس‏ترین قرآنها را توانسته به عالم مطبوعات عرضه کند.

چاپ قرآن در کشورهای اسلامی و منجمله ایران، در آغاز ساده و بدون آرایش انجام میشده است چنانکه چاپهای نخستین قرآن، که با حروف سربی در ایران منتشر شده است، حتی فاقد شماره‏گذاری آیات است.ولی از صحت نسبی(که از کارهای سهل و ممتنع چاپ حروفی است)برخوردار میباشد.
ظاهرا در آغاز، اقدام بچاپ قرآن در کشورهای اسلامی برای آسان ساختن دسترسی عموم به نسخه‏ای از قرآن بوده است.زیرا پیش از نشر قرآنهای چاپی، نسخه‏های دستنویس قرآن اندک و در عین حال گران‏بها و قهرا در انحصار صاحبان مال و منال قرار داشت.جز بخشی از قرآنهای خطی و حتی گرانبها که در مشاهده مشرفه و مساجد وقف عموم بوده است. که اکنون جای خود را به قرآنهای چاپی داده.
بعدا که در صنعت سنگی در کشورهای اسلامی و منجمله ایران رواج یافت، کاتبان خوش‏نویس که قبلا برای امرار معاش، نسخه قرآن دستنویس خود را به سفارش ثروتمندی میساختند یا به امید عطیه دولت- مردی میپرداختند، بکار نوشتن قرآن حسب سفارش کارگاههای چاپ‏ آغاز کردند.و خود یا صاحبان صنعت چاپ، برای بازاریابی یا حیانا منافسه و مسابقه با همکاران صنفی خویش، در تزیین و تنمیق قرآن کوشیدند.و مخصوصا در ایران که هنر خوش‏نویسش و تذهیب از دیرباز در میان مردم رواج داشت، فنون مزبور در خدمت قرآن نویسی درآمد. باین‏گونه که نخست قرآن را با خط خوش مینوشتند و پس از بیرون آمدن از چاپ برای دو صفحه نخستین با محلول طلا و یا اکلیل و شنگرف و زنگار و لاجورد، سرلوح مرصع میساختند و آنگاه سایر صفحات را با زر محلول و تحبیر، مجدول مینمودند و سر سوره‏ها را نیز بهمین‏گونه آرایش میدادند و احیانا به پیرایه جلد ظریفی از نوع روغنی گل و بوته‏دار یا سوخت یا تیماج ضربی گل و بوته‏دار، خارج مصحف دستنویس، دشوار بود.و ما بعدا نمونه‏هائی از این‏گونه مصاحف چاپی را معرفی مینمائیم. اکنون که سخن از آرایش قرآنهای چاپی بمیان آمد، مناسب است راجع به سایر هنرها که ضمن مصاحف مطبوعه انجام شده است نیز سخنی به اجمال گفته شود.

از جمله این هنرها آنست که کاتب، آیات را(با کوتاهی و بلندی آیه)طوری ترتیب میداد که آیه بدون اینکه نقصانی در خط مشهود باشد بآخر صفحه ختم شود.
شاید نخست این کار بمنظور آماده‏سازی قرآن برای تجزیه به 60 پاره و 130 پاره که در مجالس ختم و سوگواری مرسوم بود انجام شده باشد.ولی بعدا این کیفیت در بسیاری از قرآنها عملی گردید.
نخستین قرآن چاپی‏ای که با این خصوصیت بنظر اینجانب رسیده‏ است قرآنی است که بخط کاتبی(عبد الرحمن نام)بسال 1280 هجری قمری(حدود 121 سال پیش)در چاپخانه گلزار حسنی(محتملا در هند) چاپ شده است.

بعضی علاوه بر انجام هنر بالا با ریزنویسی قرآن، موفق شده‏اند که نیم جزء از اجزاء سی‏گانه قرآن را در یک صفحه ختم نمایند.و در نتیجه دو صفحه مقابل یکدیگر، شامل یک جزو تمام از سی جزو قرآن بود.که سرصفحه نخست، آغاز جزو و پایان صفحه دوم، آخرین آیه آن جزو بشمار میرفت.بطوریکه تمام قرآن درسی ورق مرقوم میگردید.
نخستین قرآنی که به این کیفیت من دیده‏ام قرآن دستنویسی است که در متحف«موزه»عمومی دمشق موجود است.ولی نخستین قرآن چاپی قرآنی است که بقطع رحلی پهن بسال 1311 هجری بچاپ سنگی در بمبئی طبع شده است.و نسخه‏ای از آن در کتابخانه آستانقدس رضوی موجود است.این قرآن بخط محمد علی لاری و بحسب دستور میرزا محمد شیرازی ملقب به ملک الکتّاب نوشته شده است.
زیباترین قرآنی که به این سبک نگارش یافته قرآن سی‏برگی است که بخط زین العابدین شریف شیرازی بسال 1313 تا1315 هجری نوشته شده و در برلن به دو قطع وزیری و بغلی کوچک چاپ شده است و معمولا در محفظه‏ای بانضمام یک عدد ذره‏بین جاسازی گردیده و در قالب مخملی قرار داده شده است.که آنرا سابقا در تجهیزات سر سفره عقد ازدواج و ضمیمه مهریه قرار میدادند.

دیگر از هنرنمائی‏ها در قرآن‏نویسی، ترتیب آیات بگونه‏ای است که آغاز سطور با همزه(که نوعا در هر آیه بکثرت وجود دارد)شروع میشود. نمونه‏ای از این قرآن که در آستان قدس رضوی موجود است همان قرآن سی‏برگی چاپ بمبئی است که بسال 1311 بخط محمد علی لاری نوشته شده.وی علاوه بر این هنر، خط اول و آخر و وسط صفحه را نیز درشت‏تر نوشته و با این کار بر زیبائی صفحه افزوده است.

اخیرا یکی از استادان برجسته خط، بنام حامد الآمدی، دست به اینکار نوین در هنر کتابت قرآن زد.و آن چنین است که اسماء و صفات الهی را با مرکب سرخ از سایر کلمات قرآن مشخص نموده و حتی الإمکان آنها را در هر صفحه در یک ردیف قرار داده است.چنانکه مثلا چند کلمه (اللّه)در یک ستون عمودی در هر صفحه قرار گرفته.
این قرآن بخط بسیار عالی کاتب معاصر اسلامبولی استاد حامد- الآمدی است که برای مؤسسه وقف الخدمه اسلامبول نوشته و موسسه مزبور چاپ آنرا به موسسه دارالکتاب العربی بیروت واگذار نموده و در بیروت بسال 1400 هجری قمری(یعنی آغاز سده پانزده هجرت نبی اکرم) بر روی کاغذ زرد و حاشیه‏دار چاپ شده است.

اخیرا که صنعت چاپ رنگین در عالم مطبوعات جلوه نمود، این هنر بگونه شایسته‏ای در استخدام چاپ قرآن قرار گرفت.و شاید نخستین قرآن که با جدول طلائی بچاپ رسیده است قرآن معروف سلطان عبد الحمید است که از لحاظ صحت و زیبائی چاپ و کاغذ کم‏نظیر است و تاکنون موقعیت خود را در عالم مطبوعات از دست نداده است.این قرآن در دو قطع وزیری و پستی با سرلوح و جداول طلائی در اسلامبول چاپ شده است. بعدا انواع متنوع هنر در قرآنهای چاپی متداول گردید.چنانکه کمپانی لمیتد لکنهو که مخصوص چاپ قرآن در پاکستان است، انواع مختلفی از قرانها را با حواشی و جداول و زمینه چند رنگ انتشار داده است.و منجمله قرآنی است که رنگهای گل و بوته‏سازی کناره صفحات در هرچند برگی با برگهای دیگر متفاوت است و بقرآن هفت رنگ مشهور است. در ایران نیز قرآن گراور خط احمد تبریزی(چاپ بنیاد مستضعفان) و قرآن بزرگ چاپ اقبال و قرآن بزرگ چاپ اسلامیه از نمونه‏های زیبای این هنر است.و اخیرا قرآن زمینه طلائی مؤسسه امیر کبیر و قرآن رنگین بزرگ و مترجم بخط محمد خالقی منتشره انتشارات خالقی از شاهکارهای این هنر بشمار میرود.از نمونه‏های برجسته این هنر در سایر کشورهای اسلامی قرآن چاپ اوقاف عراق و قرآن چاپ تونس و قرآن چاپ دارالکتاب العربی بیروت را میتوان نام برد.(کلیه قرآنهای یادشده در موزه آستانقدس رضوی موجود است).

اکنون که از هنرنمائی استادان، در ارایش ظاهر قرآن سخن رفت، مناسب مینماید که از انحاء کارهای علمی که در قرآنهای چاپی انجام شده به اختصار سخنی گفته آید.

میدانیم که قرآن به هفت قرائت روایت شده است که هفت تن از قاریان مشهور قرآن که با سلسله سند قرائت خود را به رسول اکرم منتسب میساختند، ناقل آنند.و مشهور آنست که قرائت قرآن به هریک از این هفت قرائت جایز است.چه جمعی و از آنجمله علامه در تذکره، قراآت سبعه را متواتر میدانند.
معمولا قرائت هریک از این قاریان توسط دو راوی برای طبقات بعدی نقل شده است.که این شعر خواجه حافظ شیرازی:(قرآن زبر بخوانی با چارده روایت)اشاره به این معنی است.و یکی از معانی نزل- القرآن علی سبعة احرف 36 را نیز همین اختلاف قرائت‏ها نوشته‏اند.
ولی از دیر زمان قرائت عاصم در شرق، در کتابت قرآن‏ها متداول بوده است 37 .چنانکه قرآنهای چاپ مغرب با قرائت ورش 38 که از راویان قرائت نافع است کتابت شده است.
برای اطلاع از قرائت‏های دیگر کتبی بهمین عنوان(قراآت)توسط دانشمندان تألیف شده است 39 چنانکه در بعض کتب تفسیر قرآن چون مجمع البیان طبرسی، اختلاف قراآت نیز یاد شده است.
پس از انتشار قرآنهای چاپی ثبت قراآت در بعضی قرآن‏ها که توسط نویسنده بافضلی انتشار یافته یا لجنه‏ای در تصحیح و انتشار آن دخالت داشته است.انجام شده.بدین معنی که سایر قرائت‏ها را در پاورقی یا کناره صفحات ثبت نموده‏اند.
نخستین قرآن چاپی که با این کیفیت چاپ شده است دو قرآن چاپ قزان در سال 142 میلادی مطابق 1257 هجری و چاپ دیگر در سال 1853 میلادی مطابق 1270 هجری است که قراآت مختلف را در کناره صفحات ثبت نموده 40 .

از دیر زمان برای سهولت حفظ و قرائت قرآن، مصحف شریف را به سی جزو مطابق ایام هر ماه تقسیم کرده‏اند.این تقسیم بیشتر در ماه رمضان که معمولا مردم قرآن را ختم میکنند متداول است.زیرا در هر روز در مجالسی که باین منظور تشکیل میشود، یک جزو با قرائت و تجوید خوانده میشود.
بعدها در مجالس ختم، مؤمنین با خواندن یک یا نیم جزو یا یکربع جزو(که بحزب معروف است)معمولا یک یا چند ختم قرآن قرائت میکردند.
از نمونه‏های قدیمی سی جزو قرآن، سی پاره‏ای است که بخط عثمان بن حسین وراق بخط کوفی معرب در تاریخ 466 هجری تحریر و تذهیب شده است و اکنون در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری میشود 41 و از نفایس قرآنهای دستنویس عالم است.
دیگر سی جزو قرآنی است که بخط یحیی پیر جمالی و بقطع رحلی بزرگ در موزه کلاه فرنگی شیراز نگهداری میشود که از لحاظ زیبائی خط و نفاست کم‏نظیر است، نیز سی جزوی است که بقطع رحلی بزرگ با ترجمه ریز خط بفارسی سلیس و بخط نسخ عالی در مزار مولانا احمد جامی در تربت جام از بلاد خراسان موجود است 42 .
بهرحال در قرآن‏های چاپی معمولا آغاز هر جزو را مشخص نموده‏اند و گاهی آغاز هر نیم جزو و احیانا هر حزب را در کناره صفحات نوشته‏اند، چنانکه شصت پاره یا 120 پاره‏هائی با سرلوح هر حزب و تزیین چاپی کناره صفحات، مجزی نیز طبع و انتشار یافته است. که با شروع در آن موضوع رکوع آغاز میگردد و با تغییر و تحّول کلام بموضوعی دیگر، ختم میشود، پیداست که شماره آیات مندرج در هر رکوع کم و زیاد میشود بخلاف جزوها و حزب‏ها که بطور مساوی تقسیم شده است.
سبب نامگذاری رکوعات ظاهرا آنست که به استناد آیه شریفه «فاقرؤ اما تیسّر من القرآن»جمعی برآنند که پس از خواندن سوره حمد در رکعت اول و دوم نماز، میتوان بخواندن چند آیه اکتفاء نمود پیرو این عقیده بعضی که بعربیت آشنا بوده‏اند اوائل هرچند آیه‏ایرا که یک عنوان و موضوع را تشکیل میدهد معیّن ساختند و از آن جهت که بعد از قرائت آن بخش، نمازگذار به رکوع میرود، نام هر فرازی را(رکوع)گذاردند. عدد رکوعات قرآن طبق مشهور 540 رکوع است، ولی در قرآن طبع تهران بسال 1274 هجری قمری که باهتمام ملا محمد جعفر تهرانی از روی چاپ لیپزیک مورخ 1242 هجری نوشته شده عدد رکوعات را 584 رکوع مرقوم داشته است، در بعضی قرآنهخای چاپی رکوعات با علامت (ع)در کنار صفحات مشخص شده است.

عشر(بفتح عین)بمعنی ده، جمع آن عشرات آمده است و اما معنی مصطلح در قرآن:
برای تمیز آیات هر سوره(مخصوصا سوره‏های طوال قرآن که آیه‏ای در چه قسمت از سوره واقع شده است)هر ده آیه را بنام عشر (که نام عربی کلمه ده است)یا هر پنج آیه بنام خمس(یا پنج)مشخص می‏کردند و کلمه عشر را برای نمایاندن آن بکار میبردند و اصطلاحا این‏ عمل را تعشیر قرآن می‏نامیدند 43 ، بنابراین عشر(بفتح عین)که این معنی را می‏رساند به اعشار جمع بسته نشده است 44 .
نوشته‏اند که تجریه قرآن به عشر و خمس(یا تعشیر و تخمیس قرآن)توسط حجاج بن یوسف یا مأمون عباسی انجام شده است.
نخستین قرآنی که بنظر اینجانب رسیده است، که عشر و خمس را ثبت نموده، قرآنی است بخط احمد بن علی مقری یونس آبادی بتاریخ 573 هجری قمری 45 ، ولی نخستین قرآن چاپی باین کیفیت(تا آنجا که من دیده‏ام)قرآنی است بخط محمد محسن حسینی طالقانی در 1302 هجری قمری.(که نسخه‏ای از آن در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است).

از کارهای مفیدی که نسبت به قرآن مجید انجام شده است نوشتن کشف الآیات یا راهنمای یافتن محل آیه موردنظر، از قرآن است، که از دیر زمان، دانشمندان باین کار دست زده‏اند، بدین معنی که هریک از کلمات آیه را بترتیب کتب لغت مرتب نموده و جای آنرا در قرآن معین کرده‏اند، مثلا کلمه(رحمت)در چه آیات و چه سوره‏هائی است، منتهی چون شماره‏گذاری آیات در قرآنهای خطی سابق معمول نبوده است، محل آیه را در سوره بتقریب نوشته‏اند، چون آخر سوره یا عشر اول سوره. نخستین کتابی که در این زمینه نوشته شده است(تا آنجا که من بیاد دارم)کشف الآیات موسی هزاری است که بترتیب اسماء و افعال و حروف نوشته، و سوره و جزوی را که آیه در آن است تعیین نموده است.
تاریخ نسخه‏ای که در تمّلک حاج سلطان المتکلمین در تهران بوده و صاحب الذریعه آنرا دیده است 1056 هجری قمری است.
دوم کشف الآیاتی است موسوم به(دلیل الحیران فی الکشف عن آی القرآن)که بنام(ترتیب زیبا)معروف است.این کشف الآیات را حافظ محمود الدودادی(ظاهرا از علمای دولت عثمانی)بسال 1054 هجری نوشته است(پاورقی معجم المطبوعات)وی کلمات قرآنی را بترتیب حروف معجم مرتب ساخته است.این کشف الآیات نخست در آستانه بسال 1284 هجری انتشار یافته و سپس در قازان بسال‏1310 و نیز در سال 1318 تجدید چاپ شده(معجم المطبوعات العربیة).
سوم:کشف الآیات میرزا محمد رضا نصیری طوسی منشی الممالک است بسال 1067هجری آنرا ساخته 46 و هدیه شاه سلیمان صفوی نموده 47 .
نصیری این کتاب را بترتیب حروف تهجی اول و آخر هر کلمه(مانند قاموس)مرتب ساخته و محل آیه را باعشار در هر سوره تعیین نموده و از مقدمه آن چنین مینماید که وی مبتکر این عمل بوده است ولی چنانکه یاد شد کشف الآیات هزاری و حافظ محمود از آن پیشتر نوشته شده و بعید نیست کشف الآیات قطب شاهی که بعدا از آن یاد میکنیم نیز پیش از وی نوشته شده باشد، ولی چون وی این کار را در اصفهان شروع نموده و مؤلف کشف الآیات قطب شاهی در دکن از بلاد هندوستان و حافظ محمود در ترکیه، هیچیک از این سه نفر از کار دیگری اطلاع نداشته‏اند.
چهارم:کشف الآیات قطب شاهی موسوم(الرسالة الواضحة)از ملا محمد عای کربلائی تلمیذ ابن خاتون عاملی است که بدستور استادش آنرا تألیف و بنام سلطان عبد اللّه قطب شاه دکن(متوفای 1083 ه)مصّدر نموده 48 و محل کلمات را بحسب جزء و حزب تعیین کرده است، وی در این کشف الآیات کلمه قبل یا بعد مفردات را نیز مرقوم داشته و از این جهت بر کشف الآیات‏هائی که باصل کلمه اکتفاء نموده‏اند، ترجیح دارد.
پنجم:کشف الآیات سید محمد رضا بن محمد مؤمن خاتون آبادی معاصر شیخ حّر عاملی(متوفای 1104 ه)است.
ششم:کشف الآیات شیخ مصطفی بن سعید افغان است که به(نجوم الفرقان)مسمی است.مؤلف این کتاب را بنام محمد شاه اورنگ زیب پادشاه هند در سال 1103 هجری نوشته است.نجوم الفرقان بسال 1842 میلادی مطابق 1261 هجری قمری توسط گوستاو فلوگل آلمانی(متوفای 1870 میلادی)ترجمه و در لایپزیگ چاپ شده.
نیز بسال 1274 هجری باهتمام حاج محمد جعفر تهرانی از روی چاپ فلوگل بفارسی ترجمه و چاپ سنگی شده است(فهرست کتب چاپی عربی مشار).
همچنین در حدود سال 1290 توسط میرزا عبد الوهاب منجم باشی بفارسی ترجمه و در همین سال بضمیمه قرآن رحلی مترجم بچاپ سنگی انتشار یافته است(نسخه چاپی متعلق به حقیر)نیز بسال 1902 م مطابق 1319 هجری قمری توسط عثمان ابراهیم اوغلی کریم اف در اودنبورگ چاپ شده است(فهرست کتب چاپی عربی مشار). و اخیرا نیز توسط آقای دبیر سیاقی در سال 1344 هجری شمسی از روی چاپ فلوگل ترجمه و بانضمام قرآن چاپ لیپزیگ و مجزی از قرآن توسط کتابفروشی اقبال در تهران بنحوه افست منتشر شده است.
جای شگفتی است که آقای دبیر سیاقی از کار حاج محمد جعفر و منجم باشی و کریم اف اطلاع نداشته‏اند و ترجمه کار فلوگل را ابتکار خود میدانند.
باری قرآنی بقطع رحلی و بچاپ سنگی و بخط زین العابدین محلاتی در سال 1313 هجری قمری انتشار یافته است که در آخر آن کشف الآیاتی با نام(نجوم القرآن فی اطراف الفرقان)توسط محمد صادق تویسرکانی اضافه شده است که معلوم نشد آیا همان نجوم الفرقان است یا تألیفی دیگر. از این پس قرآنهائی با کشف الآیات در ایران و هند بقطع‏های رحلی و وزیری چاپ شده است که نوعا همان ترجمه منجم باشی از(نجوم الفرقان) چاپ فلوگل است و کار تازه‏ای در آن انجام نشده.
هفتمین کشف الآیات، کشف الآیات محمد شاهی است که سید محمد بن مهدی حسینی بنام محمد شاه قاجار در سال 1257 هجری نگاشته، وی این کتاب را ضمن جداولی با ارقام رمزی ترتیب داده است و یکبار در تبریز چاپ شده است(فهرست کتب چاپی فارسی مشار).
هشتمین کشف الآیات نجوم الفرقان میرزا علی بن محمد حسین قمی سبط میرزا مهدی شهرستانی متوفای حدود 1260 هجری است(الذریعه). إشکال کشف الآیات‏های مزبور آنست که بعضی کلمات مکرر در قرآن آمده، لذا گاهی پیدا نمودن آیه مطلوب، از آنها محتاج بمراجعه چند جای قرآن است.
نهم:مفتاح کنوز القرآن که برای رفع اشکال فوق کشف الآیاتی توسط یکی از فضلای روسیه تزاری تألیف و انتشار یافت که بمفتاح کنوز القرآن مسمّی است، این کتاب در اروپا و در اسلامبول چاپ شده است 49 .
در این کشف الآیات قبل و بعد کلمه در آیات ذکر شده 50 و شماره سوره آیه تعیین گردیده و با این کار مشکل مراجعه مکرر برای پیدا نمودن آیه مطلوبه را تا اندازه‏ای آسان ساخته است.
10-از آن پس کشف الآیاتی بنام(فتح الّرحمن لطالب آیات قرآن) توسط فیض اللّه علمی نوشته شد که بسال 1323 هجری در بیروت چاپ شده است.
11-ارشاد الراغبین:که صاحب فتح الرحمن از کتاب(دلیل- الحیران)و(نجوم القرآن)و(مفتاح کنوز القرآن)و کشف الآیات دیگری بنام(ارشاد الراغبین فی الکشف عن آی القرآن المبین 51 )استفاده نموده است، بنابراین ارشاد الراغبین کشف الآیاتی است که قبل از فتح الرحمن نوشته شده.
12-از آن پس کشف الآیات دیگری بنام(المرشد)توسط محمد فارسی برکات، تألیف گردید که از کتاب فتح الرحمن استفاده کرده، در این کشف الآیات، مشکل دشواری یافتن آیه از قرآن که در کشف الآیات‏های سابق ملاحظه میشد رفع شده است.
چنانکه در مفتاح کنوز القرآن و فتح الرحمن نیز تا اندازه‏ای این مشکل آسان شده بود.
13-ولی این کار توسط محمد فؤاد عبد الباقی از علمای مصر بگونه‏ای نوین و با مزایائی که یاد میکنیم تکمیل گردید، نام کشف الآیات محمد فؤاد(المعجم المفهرس لآیات القرآن الکریم)است که ما ذیلا مزایای این کشف الآیات را بیان میکنیم:
الف-میدانیم که شماره‏گذاری آیات در کشف‏الآیات فلوگل (نجوم القرآن)چون بحسب قرآنی که توسط خود وی بضمیمه نجوم القرآن انتشار داده تنظیم شده است و این شماره‏گذاری گاهی با قرآنهای منتشره در مصر اختلاف دارد، صاحب المعجم مبنای شماره آیات را بر قرآن چاپ فؤاد(طبع قاهره)قرار داده است که بواسطه چاپهای عدیده آن در هرجا(و مخصوصا بلاد عربی)موجود و متداول است.
بدیهی است این اشکال(اختلاف شماره‏گذاری آیات)نسبت بسایر چاپهای قرآن که در مصر یا دیگر کشورهای اسلامی صورت گرفته، باقی است، وانگهی موضوع اختلاف شماره آیات در قرآنها با مراجعه به یکی دو آیه پس و پیش آیه‏ای که کشف الآیاتی معین نموده است، برطرف می‏شود. ب-ولی مزیت مهم این کشف الآیات، نخست آن است که در هر کلمه تمام آیه را با مقداری را که مطلب تمام شود آورده است و اغلب نیازی بمراجعه قرآن نیست.
ج-مزیت دیگر آنست که محل نزول آیه را که مکّی یا مدنی است در مقابل هر آیه(که کلمه در آن واقع شده است)آورده.
د-مزیت دیگر تعداد تکرار کلمه را در تمام قرآن، ذیل همان ماده آورده، مثلا با مراجعه به کلمه(ابراهیم)میدانیم که چند بار این نام در قرآن آمده است.
مزایای مزبور موجب شده است که این کشف الآیات(المعجم المفهرس) مورد استقبال بی‏نظیری واقع شود چنانکه چندین بار بچاپ حروفی یا بطریق افست با قطع‏های مختلف در کشورهای اسلامی و منجمله ایران انتشار یافته است.
با همه این مزایا یک مشکل در مراجعه باین نوع کشف الآیات‏ها باقی است و آن لزوم دانستن ریشه کلمات برای مراجعه‏کننده‏است.
البته این اشکال برای غیر اهل زبان و لغت عرب بیشتر است ولی برای مراجعین عربی زبان که بقواعد اشتقاق، آشنائی کامل ندارند نیز باقی است.
اشکال اخیر با کار نوینی که در این زمینه توسط آقای دکتر رامیار در کشف الآیاتی که مرقوم داشته است برطرف شده.
14-کشف الآیات دکتر رامیار:در این کشف الآیات که ضمیمه افست قرآن سلطان عبد الحمید در تهران انتشار یافته است، مؤلف از کشف الآیات فلوگل(نجوم الفرقان)و از المعجم المفهرس در کار خود استفاده برده است، ولی طرحی نوین در کشف الآیات معمول داشته، چه معمولا کشغ الآیاتهائی که یاد شده کلاّ به ریشه لغات نظر داشته‏اند، مثلا کلمه(قواانفسکم) و(المتقین)و(لمن اتقی)و(حق تقاته)را در(وقی)ذکر کرده‏اند ولی ایشان هریک را در کلمه ملفوظ آن آورده‏اند:(قوا)را در حرف قاف و (متقین)را در حرف میم.و(اتّقی)را در حرف همزه و(تقات)را در حرف تاء آورده‏اند و با اینکار حتی مراجعین فارسی زبان هم میتوانند آیه مطلوبه را بوسیله کشف الآیات بیابند.
اما استفاده‏ای که از المعجم المفهرس برده‏اند عبارت از ضمیمه نمودن محل نزول آیه و تعداد تکرار کلمه در تمام قرآن است، بعلاوه نفاست چاپ، چه در قرآن ضمیمه بآن و چه در کشف الآیات، زیرا قرآنی که برای اینکار انتخاب شده است قرآن چاپ سلطان عبد الحمید عثمانی است که علاوه بر نفاست چاپ و خط قرآن، از صحیح‏ترین قرآنهای مکتوب در کشورهای اسلامی است، باضافه که چون بیشتر چاپهای اخیر قرآن در ایران، از روی چاپ سلطانی نوشته شده است، لذا شماره‏گذاری آیات در اغلب مصاحف بمانند شماره‏ای است که در کشف الآیات مزبور آمده است.
با این همه چون بسیاری از کلمات در چند آیه یکسان آمده و چون قبل و بعد آن ذکر نشده مراجعه‏کننده ناچار است برای یافتن آیه‏ای، مکرر بقرآن مراجعه کند، و این نقصی است که در این کشف الآیات مشهود است و امید است مؤلف یا دیگری با ذکر قبل و بعد آیه(چنانکه در المعجم المفهرس است)بترمیم آن بپردازد.

اکنون شایسته است به اجمال از کاتبان و ناشران قرآنهای چاپی یاد شود:
ذکر نام کاتبان و ناشران تمام قرآنهای چاپی که فقط در ایران انتشار یافته، اگر هم ممکن نباشد مسّلما کاری بس دشوار است تا چه رسد به احصاء کاتبان قرآنهای چاپی کشورهای دیگر، بعلاوه که زیاد هم مفید نیست.ولی ذکر نام بعض ناشران یا کاتبان که در چاپ قرآن طرحی نو افکنده‏اند یا با خط زیبای خویش بر جمال ظاهر قرآن افزوده‏اند یا با تداوم قرآن‏نویسی خدمتی به ساخت مقدس کلام ربّانی نموده‏اند، بعنوان‏ تقدیری از خدمت آنان به آستان قرآن یا بعالم هنر، مناسب مینماید.
1-ابراهام انکلمان که برای نخستین‏بار قرآن را با حروف عربی و با مقدمه لاتینی بسال 1694م(مطابق 110 هجری قمری)در هامبورگ انتشار داد و با این کار فضیلت سبقت را بخویش اختصاص داد.
2-فلوگل آلمانی، که علاوه بر انتشار قرآن با شماره‏گذاری آیات در سال 1842 م، (مطابق 1257 هجری)که ظاهرا باید نخستین شماره‏گذاری آیات باشد، کشف الآیات(نجوم الفرقان)را به روش جدید(یعنی با تعیین شماره عددی)همراه قرآن انتشار داد و با این کار پیدا کردن آیات را برای پژهشگران آسان ساخت.
3-دیگر از غیر مسلمانان که با انتشار قرآن در بلاد کتاب دینی مسلمانان را بسایر ملل معرفی کردند نامبردگان در ذیل‏اند و اگرچه ما از نیتشان آگاه نیستیم ولی کارشان چراغی فرا راه پژوهندگان راه حق قرار گرفت.
الف-استاد مولر که قرآن را بسال 1881 م مطابق 1299 هجری در فرانکفورت انتشار داد(معجم المطبوعات).
ب-استاد بارتلمی سنت هیلر متوفای 1885م که قرآن چاپ وی بسال 1865 م مطابق 1282 انتشار یافته.(آداب اللغه).
ج-کاترین دوم که قران را بنفقه خود در پطرسبورگ بسال 1787 م مطابق 1202 هجری منتشر ساخت(معجم المطبوعات).
میرزا زین العابدین:و اما از مسلمانان، غیر از چاپ غازان که بسال 1801 م مطابق 1216 هجری انتشار یافته و از ناشر آن اطلاعی ندارم، نخستین کسی که قرآن را در بلاد اسلامی بچاپ رسانید، میرزا زین العابدین تبریزی است که بدستور منوچهر خان معتمد الدوله قرآن را در تهران بسال‏ 1246 هجری قمری در زمان سلطنت فتحلی شاه طبع و منتشر ساخت 52
در آخر قرآن مزبور چنین آمده:توسط جناب میرزا زین العابدین که جامع علم و عمل است و حاوی قول و فعل و از دارالسلطنه تبریز است و در محروسه ایران مبدع این فن عزیز در دارالخلافه تهران.... مطبوع آمد
و چنانکه میدانیم مطبعه یا(باسمه خانه)تهران بکوشش منوچهر خان گرجی ملقب به معتمد الدوله از اروپا خریداری و وارد ایران گردید، لذا کتبی که در این مطبعه چاپ حروفی شده است بچاپ معتمدی معروف است 53 .
میرزا احمد تبریزی:احمد بن محمد تبریزی 54 از کاتبان چیره‏دست است که نمونه‏ای از خط زیبای در تابلوی بزرگ مدخل حرم شریف رضوی، موجود بود 55 .از قرآن‏های دستنویس این استاد چاپهای ذیل بنظر اینجانب رسیده است:
قرآن مورخ 1266 ه بقطع جیبی.
قرآن مورخ 1628 ه بقطع پستی.
قرآن مورخ 1271 ه بقطع جیبی
در این قرآنها که بخط نسخ عالی نوشته شده است جای سرلوح در صفحه نخستین و سر سوره‏ها باز گذارده شده است که بعدا توسط مذهّب کاران تزیین گردیده.
دیگر از کارهای این استاد، کتابت زادالمعاد مجلسی است که با همان کیفیت قرآنهای یادشده چاپ شده است و نسخه‏ای از آن در تملک حقیر است.
محمد علی تبریزی:دیگر از پیش‏کسوتان قرآن‏نویس، محمد علی بن میرزا محمد شفیع خوشنویس تبریزی است(که نباید با محمد علی بن محمد شفیع خوانساری اشتباه شود).
از کارهای این استاد این قرآنها چاپ و بنظر رسیده است:
قرآن مورخ 1262 ه.
قرآن مورخ 1267 ه
قرآن مورخ 1269 ه.
قرآن مورخ 1277 ه.
قرآن مورخ 1298 ه.
عبد الرحیم بن محمد ولی اردبیلی:که قرآن مورخ 1263 ه.و قرآن مورخ 1265 ه بخط وی انتشار یافته است.
میرزا آقا جان:دیگر از خطاطان چیره‏دست نسخ‏نویس که موفق به کتابت قرآن و طبع آن شده‏اند میرزا آقا جان شیرازی است که خطی بسیار خوش داشته و قرآن چاپ وی بسال 1277 بنظر رسیده است.
فخر الأشراف زین العابدین صفوی:نویسنده مبتکر قرآنی است که‏ بخط کوفی و نسخ نوشته و بسال 1323 هجری در مطبعه سید مرتضی تهرانی بچاپ رسیده.
وی در نگارش قرآن مزبور دو هنر بکار برده است، نخست ثبت دیگر قراآت قرآن است که در کناره صفحات مرقوم داشته ولی چنانکه یاد کردیم این کار قبلا در قرآن چاپ قزان در سال 1853 م مطابق 1270 هجری انجام شده بود گرچه ممکن است مرحوم صفوی از این کار آگهی نداشته است و اما کار ابتکاری وی، نوشتن بخشهائی از این قرآن بخط کوفی زیبا با زیرنویس همان آیات بخط نسخ است.و این کار علاوه بر جنبه تفننی و تزیین قرآن، این فائده را دارد که با تطبیق خط کوفی و نسخ، راهنمائی است برای آموختن خط کوفی.
حافظ عثمان:مشهورترین استادان قرآن‏نویس ترک حافظ عثمان بن علی است که در آستانه(اسلامبول)متولد و در کودکی قرآن را حفظ نمود و با تشویق وزیر مصطفی پاشا شهیر به کبریلی‏زاده به هنر خطنویسی پرداخت تا سرآمد خطاطان زمان خویش گردید.و شاگردانی تربیت کرد و بالأخره بسال 1110 در اسلامبول درگذشت. وی موفق به نوشتن 25 قران گردید که از روی بعضی از آنها صدها هزار نسخه چاپ و انتشار یافته است 56 .
قدرغه‏لی:استاد مصطفی نظیف شهیر به قدرغه‏لی از بهترین و مشهورترین خطاطان ترکیه عثمانی است که قرآن بسیار نفیس چاپ سلطان عبد الحمید را مرقوم داشته که بسال 1323 هجری بنفقه سلطان عبد الحمید عثمانی در دو قطع وزیری و پستی ظاهرا در آستانه چاپ شده است، و (56)-الوسیط فی الادب العربی.
حقا در زیبائی و نفاست و پختگی خط در بین قرآنهای خطی و چاپی کم‏نظیر است.
معروف است سلطان برای هرکس که غلطی در آن بیابد جایزه‏ای بمبلغ یک لیره عثمانی تعیین نمود که پس از بررسیهای خبرگان و منقّدان، فقط یک اشتباه کوچک در آن یافت، لذا و از این جهت قرآن مزبور بقرآن چاپ لیره نیز شهرت یافت، لذا معمول گردید که کاتبان قرآنهای چاپی از آن پس از روی قرآن به استنساخ بپردازند.
اخیرا این قران توسط مؤسسه امیرکبیر بسال 1343 شمسی در دو قطع وزیری و پستی در کاغذ صیقلی و کاغذ رنگین افست و انتشار یافته است 57 .
حاج حافظ امین الرشدی:از نسخ‏نویسان چیره‏دست عصر اخیر است که قرآن بسیار نفیس و خوش خط چاپ اوقاف عراق از آثار این هنرمند است که نسخه اصل آن از ترکیه به عراق منتقل و در آرامگاه امام اعظم در بغداد نگهداری میشود 58 .و از روی آن با تصرف استادان نسخ نویس و مذهّب‏کار عراق، قرآن چاپ اوقاف کشور مزبور تهیه و افست گردیده است.
استاد حامد الآمری:بقیة الماضین خطنویسان ترک و از هنرمندان خط نسخ در عصر ماست که حقا در کتابت قرآنی که توسط دارالکتاب العربی بیروت بسال 1400 ه.(آغاز قرن پانزدهم هجرت)انتشار یافت هنرنمائی نموده است.
مصحف خط وی علاوه بر زیبائی و نفاست صنعت خط و چاپ، دارای دو خصوصیت ابتکاری و اقتباسی است.اما جنبه اقتباسی، ختم آیه بآخر صفحات است که در قرانهای چاپی قبل از وی نیز مکرر این هنر إعمال شده است و اما جنبه ابتکاری، ردیف کردن نامها و اسماء و صفات حق تعالی است که با مرکب سرخ در یک یا چند ستون در صفحه برفراز یکدیگر قرار گرفته.
چاپ این قرآن توسط مؤسسه وقف الخدمه اسلامبول به دارالکتاب العربی بیروت واگذار گردیده است.
طاهر خوشنویس:از هنرمندانی که عمر خود را وقف نوشتن قرآن و کتب دینی نمود این نویسنده متوفی است که خط نسخ و نستعلیق رانیکو مینوشت و بکتابت 25 قرآن بقطع‏های مختلف و با ترجمه و حواشی و بدون آن موفق شده است و کمتر خانه‏ای در ایران است که قرآنی یا مفاتیحی یا نهج البلاغه‏ای بخط طاهر در آن نباشد.
حافظ عثمان:دیگر از خوش‏نویسان ترکیه که قرآن را بخط بسیار زیبای خود نوشته‏اند، حافظ عثمان مشهور به قایش ژزاده است که قرآن خط وی در اسلامبول بچاپ رسیده و اخیرا انتشارات صالحی در تهران از روی چاپ اسلامبول چاپ نفیسس از آن افست و انتشارات صالحی در تهران از روی چاپ اسلامبول چاپ نفیسی از آن افست و انتشار داده است.
و اما از کاتبان ایرانی که موفق بکتابت مصحف شریف برای چاپ شده‏اند و در قید حیات‏اند و قدرشان را باید دانست و یادشان را گرامی داشت، استاد میرزا احمد زنجانی است که چندین قرآن نوشته.و حجت السلام حاج شیخ عباس مصباح‏زاده است که قرآن مجید را با ترجمه فارسی آن که خود انجام داده است بخط نسخ رحلی چاپ نموده است، نیز استاد میرخانی است که با نوشتن قرآن شریف بانضمام ترجمه مرحوم قمشه‏ای بخط نستعلیق خوش طرحی نوین در هنر قرآن‏نویسی بکار برد و قرآن عربی را در صبغه خط فارسی درآورد 59 .

دیگر از کارهائی که در قرآنهای چاپی شده است شرح و توضیح کلمات مشکل قرآن است که سابقه‏ای کهن دارد چه اولین فرهنگائی که برای لغات عربی نوشته شده شرح غریب القرآن و غریب الحدیث است که بعدا با ضمیمه کردن سایر کلمات دشوار و ناشناس زبان عرب، لغت نامه‏های عمومی عربی را تشکیل داد.
ابن ندیم در کتاب نفیس(الفهرست)کتابهای مربوط بالفاظ مشکل قرآن را ضمن سه عنوان آورده است نخست کتبی که در معانی قرآن یا مشکلات و یا مجازات قرآن تألیف شده که در آن از 26 کتاب نام میبرد دوم کتب غریب القرآن که 12 کتاب را معرفی مینماید.
سوم کتب لغات القرآن که از 6 اثر یاد میکند.
با توجه باینکه وفات ابن ندیم در 380 یا 385 هجری بوده است تألیف کتب مزبور تماما قبل از پایان سده چهارم هجری است.
بدیهی است کتابهای دیگری غیر از آنچه بنظر ابن ندیم رسیده است تا زمان تألیف(الفهرست)نوشته شده که وی از آنها اطلاعی نداشته چنانکه بعدا نیز در این باره کتبی تألیف شده است که نام بخش مهمی از آنها را حاجی خلیفه در کشف الظنون و علامه تهرانی در الذریعه آورده‏اند 60 و برو کلمان ضمن برشمردن مشاهیر نثر فنی، اسامی و محل نگهداری قسمتی از این کتابها را که از دستبرد حوادث مصون مانده است در کتاب تاریخ الأدب العربی آورده است.
چنانکه دانشمند کتابشنانس معاصر استاد سزگین در کتاب بسیار نفیس خود(تاریخ التراث العربی)جای نسخهه‏های موجود آثار نامبرده و دیگر کتبی که دانشمندان نوشته‏اند در تفاریق کتاب خود آورده است، ضمنا وی یادآور میشود که از آثار دانشمندان عصر اول عباسی جز معانی القرآن فراء متوفای 207 ه و مجاز القرآن ابو عبیده متوفای 215 ه.بما نرسیده است.
باری از کتب غریب القرآن عربی بعربی قدماء، غریب القرآن یا مشکل القران ابن قتیبه، عبد اللّه بن مسلم متوفای 276 هجری با توضیحات سید احمد صقر از علمای مصر بسال 1393 م توسط مؤسسه دارالتراث العربی چاپ شده است.
نیز کتاب الغریبین ابو عبید هروی، احمد بن محمد(متوفای 401 ه) باهتمام محمد الطباخی توسط المجلس الأعلی للشئون الإسلامیه در قاهره بطبع رسیده است.
و از کتب عربی بفارسی، وجوه قرآن تألیف حبیش تفلیسی که بسال 558 نوشته و از مشکل القرآن ابن قتیبه که نام بردیم استفاده نموده و باهتمام آقای دکتر محقق توسط دانشگاه تهران چاپ شده است.
کتب دیگری نیز از متقدمان و علمای اخیر و معاصر منتشر شده که مجالی برای ذکر آنها نیست 61 منتهی این لغت‏نامه‏ها پیش از چاپ قرآن و حتی مدتی پس از انتشار چاپهای اولیه قرآن تماما مجزی نوشته میشد تا بعضی از دانشمندان بفکر افتادند برای آسان ساختن فهم آیات قرآن هنگام تلاوت، لغات مشکل را در کناره صفحات یا پاورقی درج نمایند تا خواننده نیازی به کتاب غریب القرآن یا لغت‏نامه عمومی نداشته باشد.
این کار گرچه در قرآنهای چاپ قدیم ایران به اجمال آمده مثلا در قرآن خط عبد الرحیم تبریزی که بسال 1266 هجری چاپ شده در کناره صفحات با خط شکسته نستعلیق زیبای عبد الله بن ابو القاسم، ثواب سوره‏ها و تفسیرها بعضی کلمات مشکل ثبت شده و بعدا در قرآن چاپ 1267 بخط محمد علی تبریزی کناره‏نویسی قرآن بخط شکسته نستعلیق میرزا مصطفی تکرار شده است، ولی مستقلا و با استقصای تفسیر تمام کلمات مشکله انجام نشده بود.
نخستین قرآنی که با نظر استقلالی باین کار پرداخته است، قرآنی است که در سالهای 1856 1861 تا میلادی مطابق 1277 هجری در کلکته چاپ شده است.
این قرآن یقطع بزرگ و بانضمام تفسیر کشاف ز مخشری باهتمام مسیولیس و با دستیاری مولوی خادم حسین و مولوی عبد الحی انجام بافته است.
بعدا اینگونه قرآن که یکی از تفاسیر معروف را در حاشیه یا پاورقی قرآن آورده‏اند از این اثر اقتباس شده است و از آن جمله است:
1-قرآنی بقطع رحلی و بسیار بزرگ و قطور(حدود دو برابر قطع رحلی معمولی)با ترجمه ریز خط آیات بزبان اردو و حواشی توضیحی بخط خلیفه احمد خوشنویس که زمینه خطوط اصل قرآن را حنائی چاپ نموده‏اند.
2-قرآن رحلی بسیار بزرگ و قطور با دو ترجمه زیر خط آیات بفارسی وارد و حواشی مختلفه که در سال 1308 در دهلی چاپ شده است. در این قرآن نیز زمینه خطوط اصل قرآن حنائی چاپ شده.
3-قرآن رحلی بسیار بزرگ و قطور(در دو جلد)با ترجمه زیر خط آیات به اردو و بانضمام تفسیر حسینی در کناره صفحات، این قرآن بسال 1308 در مطبع اعجاز محمدی در اکره هند چاپ شده است.
4-قرآن رحلی بزرگ قطور(34x53 سانتی متر)با ترجمه زیر خط آیات به دو زبان فارسی و اردو بانضمام تفسیر مشکلات بزبان اردو در کناره صفحات.این قرآن بسال 1323 در دهلی چاپ شده است 62 .
5-قرآن مجید بانضمام تفسیر(انوار التنزیل)بیضاوی در کناره صفحات که مکرر در قطع‏های بزرگ رحلی بچاپ رسیده 63 .
6-قرآن مجید بانضمام تفسیر جلالین(یعنی ملا جلال محلی و ملا جلال سیوطی)که آن نیز مکرر در مصر و شام چاپ شده است 64 .
7-قرآن مجید بانضمام تفسیر شبر، عبد اللّه متوفای 1242 هجری که مکرر در مصر توسط سید مرتضی کشمیری چاپ شده است 65 .
8-قرآن مجید با ذیل‏نویسی تفسیر ابن جزی، محمد بن احمد متوفای 741 هجری که به(التسهیل)مسمّی است 66 .
9-قرآن مجید بانضمام تفسیر ابن عباس موسوم به(تنویر المقباس) که توسط فیروز آبادی صاحب قاموس اللغه تألیف و در مصر انتشار یافته است.

اولین قرآنی که مستقلا برای مراجعین و تلاوت‏کنندگان، تنها واژه‏های مشکل را در اطراف صفحات یا زیر خط آیات از تفسیر بیضاوی و مجمع البیان طبرسی و کتب لغت نقل و ثبت نموده قرآن(حسن)است که خود یکی از فضلای ایران بوده است و خطی خوش داشته و قرآن را با خط نسخ در قطع رحلی بسال 1312 هجری قمری نوشته و انتشار داده است، وی چنانکه اشاره شد تفسیر مشکلات آیات را بخط شکسته نستعلیق خوانا در اطراف صفحات مرقوم داشته است و تا آنجا که اینجانب اطلاع دارد مبتکر این کار است.
این عمل بعدها توسط دانشمندان ایران و سایر کشورهای اسلامی اقتباس شده«گرچه ممکن است کسانی را که نام میبریم از کار این دانشمند ایرانی اطلاع نداشته باشند»ولی این حقیقت باقی است که الفضل لمن سبق:
1-المصحف المفسر:تألیف دانشمند شهیر مصری شادروان محمد فرید وجدی صاحب دائرة المعارف قرن عشرین(معروف به دائرة المعارف فرید وجدی).
وی می‏نویسد:در سال 1313 هجری هنگام مطالعه قرآن باین فکر افتادم که با نوشتن لغات و مشکلات آیات در تفهیم معانی قرآن برای تلاوت- کننده راه‏گشائی کنم لذا در توالی ایام این حواشی توضیحی را نوشتم، در چاپی که از المصحف المفسر در اختیار اینجانب است تاریخ طبع کتاب ذکر نشده است.
2-قرة العیون:تألیف شیخ یوسف اسماعیل نبهانی که تفسیر مشکلات را از تفسیر قاضی بیضاوی و تفسیر جلالین در کناره صفحات قرآن مرقوم داشته است.قّرة العیون مکرر توسط مؤسسه مطبوعاتی مصطفی البابی الحلبی در قاهره(بقطع پستی)چاپ شده است و از این جهت که ظریف و قابل حمل است ابتکار نوینی در این کار علمی انجام شده.
3-المصحف المیسر:تألیف عیسی عبد الجلیل که لغات و مشکلات را در کناره صفحات قرآن آورده.(چاپ بیروت).
4-قرآن محشی چاپ تبریز که بخط علی اصغر خوشنویس زاده بسال 1349 نوشته شده و در قطع جیبی در تبریز بچاپ رسیده است در این قرآن اختلاف قراآت مهم ذکر و لغات قرآن بفارسی ترجمه شده است. 5-تفسیر المؤمنین:از عبد الودود یوسف که با کناره نویسی تفسیر مشکلات در قرآنی که چاپ رنگین زیبائی شده است معنی را با تزیین ظاهر همراه ساخته.این قرآن در قطع جیبی در مؤسسه علمیه دمشق بسال 1397 هجری انتشار یافته 67 .
6-المتخب فی تفسیر القرآن:این انتخاب توسط مؤسسه علمی و دینی(المجلس الاعلی للشئون الاسلامیه قاهره)به إشراف محمد توفیق با ذیل نویسی تفسیر مزبور انجام و انتشار یافته است.
و اما بزبانهای دیگر غیر از عربی:نخست قرآنی است بخط نسخ عبد الّرحمن که حواشی توضیحی آنرا کاتبی موسوم به نور الّلهی گیلانی بخط نستعلیق و با حروف عربی بزبان اردو مرقوم داشته و در مطبعه حمیدیه لاهور بچاپ رسیده است.
دیگر قرآنی است با تفسیر مشکلات آیات بترکی اسلامبولی و بخط لاتین(که خط معمولی جمهوری ترکیه است)که با کناره نویسی تفسیر مشکلات در اسلامبول طبع شده است 68 .
اینها قرآن‏هائی است که اینجانب زیارت کرده است و مسلما قرآنهائی با این خصوصیت در اکناف عالم منتشر شده که مرا اطلاعی از آنها نبوده است.

در پایان مناسب است از قرآنهای کامل یا سوره‏ها و آیاتی که بصورت لوحه و قطعه در یک تابلو منعکس و منتشر گردیده یاد کنیم.
از دیر زمان خوش‏نویسان و هنرمندان اسلامی با قطعه‏نویسی یک یا چند آیه بخط زیبای نسخ یا ثلث و احیانا نستعلیق و طغری یا مملح از چند گونه خط آثار ارزنده‏ای پدید آورده‏اند که بطور ساده یا با تذهیب استادان فن از بهترین و نفیس‏ترین مواریث هنری اسلامی است که بازمانده آنها چون ورق زر دست بدست میگردد و در کتابخانه‏ها حفاظت میشود و احیانا برگهائی از قرآنهای نفیس و نادر که از دستبرد حوادث مصون مانده در قابهای مجلل زینت‏بخش موزه‏ها و روشنی‏بخش چشم هنر دوستان می‏باشد که از آنجمله است:

این قرآن را بایسنقر میرزا پسر شاهرخ تیموری برای روی قبر جدش تیمور نوشته است که به سمرقند حمل گردید تا بر روی قبر تیمور (که دارای گنبد کاشی سبزی است با کتیبه‏های کاشی معرق و اکنون به گور سبز معروف است)گذاشته شود.این قرآن در حمله نادرشاه بترکستان بغارت لشگریان درآمد و برگهائی از آن بصورت اوراقی تاشده بایران آورده شد و چون نادر از این ماجری آگاه گردید دستور داد اوراق موجود را در بارگاه شاهزاده حسین در قوچان نگهداری نمایند و اخیرا از آنجا بآستان قدس رضوی منتقل و در کتابخانه مبارکه مضبوط گردید. با ظهور صنعت چاپ، خاصه چاپ رنگین و بویژه پس از پیدایش صنعت گراور و افست قطعاتی از قرآنهای دستخط استادان سابق بحیله‏ طبع آراسته گردید و نیز با ابتکار و ارائه گونه‏هائی از قطعات قرآن که با آرایش هنرمندان مصداق نور علی نور گردیده بود، خانه محقر معتقدان پاکدل را که قلبی مالامال از شیفتگی بکلام آسمانی و دستی خالی از مال و منال دنیا وی داشتند بزینت برگهای زرین قرآن آرایش داد.از بهترین نمونه‏های هنر قطعه نویسی، قرآن کاملی است که بخط نسخ خوش و خوانا در یک قطعه نوشته شده است و در پاکستان گراور شده است.
اصل این تابلو قرآن سی‏برگی خط زین العابدین شریف شیرازی است که بسال 1315 بقطع بغلی کوچک در برلن چاپ شده است، هنرمندی در هند صفحات قرآن مذکور را کنار هم قرار داده و تابلو مزبور را از مجموع آنها عکس گرفته(و در قطع 33x45 سانتی متر)با حاشیه گل و بوته چند رنگ بچاپ گراوری انتشار داده است، تابلو دیگری نیز در پاکستان از تمام قرآن بقطع بزرگتر بچاپ رسیده رنگین انتشار یافته است.
و اما قطعات شامل سوره یا آیاتی چند که بقطع‏های مختلف الوان متفاوت و با تزیین و تنسیق هنرمندان به گونه‏های عدیده انشتار یافته است آنچنان زیاد است که ذکر آن هفتاد من کاغذ شود و نمونه‏هائی از آن را میتوان در اطلس خط 69 و الخط العربی الاسلامی 70 و نشأة الخط العربی 71 و مصور الخط العربی 72 و بدایع الخط العربی 73 و کتاب معرفی خطوط عربی در ایران 74 و جاهای دیگر ملاحظه نمود.و السلام.